Eén dag voordat in de zomer van 2021 het bouwterrein van de Fietensblokken voor iedereen definitief ontoegankelijk zou worden, hebben we van AG VESPA nog de kans gekregen om uniek fotomateriaal voor onze erfgoedgeschiedenis te maken.
De binnenplaats van het ‘grote blok’ is door het grote publiek maar al te goed bekend, dankzij de glazen serre van Plein Publiek die er een tijd huisde. Maar het ‘kleine blok’ is veel minder bekend.
Op de site was vroeger (1839 tot 1895) een gasfabriek gevestigd. Bij de productie van het gas, dat werd gewonnen uit steenkool, kwamen schadelijke afvalstoffen zoals teer en cyanide vrij. Die verontreiniging mengde zich in de grond en in het grondwater.
Omwille van deze verontreiniging was een sanering van het terrein nodig. OVAM saneerde tot aan concentraties in de grond en het grondwater waarbij er geen risico’s meer zijn voor de volksgezondheid en het milieu.
Omdat op de site appartementsgebouwen en duurzame verhardingen aanwezig zijn, was er geen direct contact mogelijk met de verontreiniging. Er was dus tot op heden geen risico voor de gezondheid van omwonenden.
Hoe pakte OVAM de bodemsanering aan?
De bodemverontreiniging op de binnenplaatsen en in de voortuinen aan de Willem Lepelstraat werd gesaneerd door een ontgraving waarbij zowel de kernzones als de verontreinigde toplaag afgegraven werden. In één kernzone werd met behulp van een tijdelijke bemalingsinstallatie het grondwater plaatselijk verlaagd. Het onttrokken grondwater werd via een waterzuiveringsinstallatie gezuiverd en vervolgens geloosd. Er werd ruim 6 000 ton verontreinigde grond afgevoerd worden voor verwerking.
De graafwerken in de saneringszone vereisten specifieke veiligheidsmaatregelen. In die zone moesten de arbeiders veiligheidskledij dragen. Omdat bij een verontreiniging van cyanide en aromaten plaatselijk schadelijke gassen kunnen vrijkomen, was het niet uit te sluiten dat de arbeiders op bepaalde locaties binnen het saneringsbouwterrein gasmaskers moesten dragen. Voor de omwonenden en voorbijgangers was er evenwel geen gevaar. Er werden geen risico’s verwacht buiten de zone van het bouwterrein.
De sanering werd continu opgevolgd door een erkend bodemsanerings-deskundige die zowel binnen als buiten de zone van het bouwterrein luchtmetingen uitvoerde. Na de ontgraving werd op basis van staalnames de grondwaterverontreiniging geëvalueerd.
Renovatie na de sanering
Na de sanering renoveert AG VESPA de Fierensblokken die uit twee gebouwen bestaan. Het ene gebouw ligt tussen de Nationalestraat, Kronenburgstraat, Van Craesbeeckstraat en Willem Lepelstraat. Het andere ligt aan de Van Craesbeeckstraat. Het sociale woningcomplex werd gebouwd in 1938-1939 naar een ontwerp van architect Gustaaf Fierens. De Fierensblokken zijn zowat het laatste bewaarde voorbeeld van baksteenmodernisme in Antwerpen en waren zeer vooruitstrevend op het gebied van modern wooncomfort en gemeenschappelijke voorzieningen. Samen met het Tropisch Instituut zijn ze een voorbeeld van kwaliteitsvolle interbellumarchitectuur.
De gebouwen kregen een nieuwe invulling, met respect voor het bestaande complex. Het ontwerp gaat uit van een mix van 122 wooneenheden, gemeenschappelijke ruimtes voor de bewoners, 8 commerciële ruimtes, een binnentuin met doorkijk naar de straat en daktuinen. Alle wooneenheden werden betaalbare huurwoningen. Meer informatie over het project vind je op de website www.agvespa.be.
Bakstenen schouw
Velen hebben zich al eens afgevraagd waartoe de grote industriële bakstenen schouw diende die met zijn 28,5 meter boven de huizen uittorende. Is het een schouw van de ernaast liggende ijsfabriek? Of is het een restant van de voormalige gasfabriek? Dat is ze helemaal niet, want deze schouw behoort toe aan de Fierensblokken.
De schouw dateert uit 1963 en is gebouwd samen met het gigantische stooklokaal van meer dan 7 op 17 meter, waarnaast vroeger nog eens 2 grote stookolietanks stonden.
Dit stooklokaal voorzag de 200 woonentiteiten van centrale verwarming. Daar waren 3 grote branders en 8 circulatiepompen in het lokaal voor nodig. Op het dak, in een van de droogzolders, stond dan een enorm expansievat.
Tunnel
Er werd toen zelfs een tunnel onder de Van Craesbeeckstraat gegraven om de leidingen van het stooklokaal naar het grote blok te voorzien. Bij het maken van de tunnel zijn er archeologische restanten van het 16de- eeuwse klooster Ter Zieken gevonden dat toen op de site van de Fierensblokken en de ijsfabriek heeft gestaan. Het klooster werd rond de eeuwwisseling van de 18de-19de eeuw afgebroken. Het enige wat nog van het klooster overblijft, is de herbestemde kapel in de Willem Lepelstraat. Ter Zieken was een leprozerie waar de melaatsen opgevangen werden tot de epidemie onder controle was. De bakstenen schouw werd opnieuw gebruikt worden bij de aanleg van een nieuwe milieuvriendelijkere verwarmingsinstallatie. (tekst: Keith Baert / foto’s: Tom Jespers)